In 2016 my brother Guy and his wife Nicola, my partner Ross Hall and I visited Rethymno in Crete where Guy’s, our sister Anne’s and my late father Major Ian Bessell-Browne, 2/3rd Field Regiment fought in the Battle of Crete in 1941. We conducted a ceremony at the Military Museum in Rethymno to thank the Cretan people for their warmth and kindness towards the Australian, British and New Zealand military personnel who had come there to fight off the German invasion. The Director of the museum, Lt Col Emmanuel Michelakis, invited various people to attend the ceremony. Among the guests was Vassilis Papadopoulos. After the ceremony we invited some people including Vassilis to lunch and that is where he shared his story through interpreters. He told us he had never told his story outside Crete before and made me promise to share it.
I have published the story in English and Greek in a book entitled “To Crete and back. A collection of stories about the close Australia/Crete bond.” In 2018 we returned to Crete and held another ceremony at the Military Museum of Rethymno at which copies of the book were given to Vassilis and various dignitaries. We also donated memorabilia to the Museum on behalf of our family and the Royal Australian Artillery Historical Society.
Vassilis told his story on a documentary about the Battle of Crete which was shown fairly recently on SBS television. I was also interviewed about it on ABC Radio on Anzac Day.
Vassilis Papadopoulos died on 30.12.22 at the age of 88.
This is Vassilis’ story as recounted by him in May 2016. He checked it for accuracy and the translation was done for us in Crete.
Vassilis Papadopoulos was 7 years old in 1941. In 2016, when we met him, he was one of the 5 people who survived the Nazis’ executions and was still living in Rethymno, near the location of “Perivolia”, where Cretan civilians were executed by the Nazis. That was the first execution of civilians (women, children and elderly people) during WWII and it took place on May 23 and again on May 24, 1941. There is no photographic evidence of the Rethymno execution, contrary to another more widely known group civilian execution, which took place near Chania, Crete, a short time later, on the 2nd of May (in the village of Kontomari, Chania), which is the one noted in the official records. A German photographer (Franz Peter Weixler) secretly kept some of his photos of the Chania event and some of them can be seen in the Rethymno Military Museum.
After the German occupation, Vassilis used to sell his vegetables from a donkey drawn cart and Chromonastiri (the location of the Rethymno Military Museum which opened in a beautifully restored Venetian villa in 2010) was one of the first villages he served.
Now an elderly man, Vassilis showered us with love and affection continually saying he is alive, as are the other 4 survivors, because of the Australian artillery. He kept making reference to our Dad, Major Ian Bessell-Browne, as being the person who gave the command to fire on the Germans. We have been assured that the records do indeed confirm that. As Commander of the 5th Artillery Division, which was stationed 700-800 meters away from the execution area, it may have been Dad indeed, who gave the order to fire and thus save about 40 civilians from execution.
On the 20th of May, after bombing started early in the morning, Vassilis’s family ran from home and hid in a cave under a bridge – parents and children. They saw German paratroopers flying down from the sky and one landed very close. The Aussies were nowhere around at that time as they were surprised by the landing point of the paratroopers. Vassilis saw the paratrooper take a drink, which, he thought, was a narcotic of some kind, apparently intended to give him courage in the fight. The paratrooper cut his parachute free of the tree and moved towards the family hiding in the cave. He came in and confronted them with his machine gun poised, asking if they were hiding ‘English’ soldiers in there. After checking there was no one other than the family, he left.
During the first days of the battle, the Germans captured whoever they found around and kept them inside two big houses. They rounded up about 150 community people for execution – mainly women, the frail and children. They kept them inside for 2 days, using them as retaliation for the big losses they had incurred in the first days. On the 23rd of May, in the morning hours, they took about 30 men from the one house and, after executing them as retaliation, they threw the bodies into a well. As the battle continued, the next day, May 24, they also took about 25 men and executed them at the spot where today the Monument of the Deceased stands. After executing them, they burnt their bodies. In the afternoon of the same day (May 24), the Germans rounded up about 40 women and children and took them again to the same spot. When the Germans took the people out of the house, where they had kept them, they started beating them and forcing them towards the sea. An old frail couple said they couldn’t walk any further and were executed on the spot. Late in the afternoon, a German motorbike courier arrived with the written order from their commander to execute the civilians. The Germans took the women and children to the beach. Vassilis’s father dug a hole in the sand and put Vassilis and his brother in the sand with a small mound of sand protecting them. The parents stood by the hole between the children and the guns to protect the children and putting themselves directly in the line of fire. There was one burst of German gun fire, which directly killed Vassilis’s mother, aunt and grandmother, before the Australian artillery, who were on a hill higher up, saw the Germans shooting on innocent civilians and fired a shell causing the Germans to flee, leaving the dead and wounded where they lay.
Vassilis watched his mother being shot, as well as his aunt and his grandmother. Two other women were shot and killed. Several people among the executed lay there, heavily wounded but not dead and Vassilis was unable to approach them. Everyone stood still the whole night, fearing that the Germans would return. His mother was calling for water but he could not go to her. Eventually he went over and kissed his mother for one last time, unable to help her. The dead, the wounded and the survivors remained on the beach all night and in the morning a few of the survivors managed to escape in great difficulty. Vassilis never saw his mother, his aunt and his grandmother again. He, his brother and his father were saved by a miracle, due to operation of the Australian Artillery.
On another occasion Vassilis witnessed the Germans executing two Australian soldiers. They made sure they put bullet holes in the helmets to make it look as if they had been killed in battle. At the previous civilian executions, the Nazis threw the bodies down a well and, when it was full, they burned the bodies.
Vassilis’s family lost their home when it was bombed. He, his father and his brother were homeless. Later, after the end of the Battle of Crete and still under German occupation, families of relations helped Vassilis and his brother recover without their loving mother’s support and affection.
Vaggelio Maruli was another survivor, who, at the age of 9, together with her brother survived the aforementioned execution, and she also attended our ceremony. She was one of those saved by the Australian artillery and was orphaned when her father was executed by the Nazis. She had to parent her younger siblings with the help of villagers. Mrs Maruli was unable to join us for lunch due to ill health.
Ακολουθεί η ιστορία του κ. Βασίλη Παπαδόπουλου από την προσωπική του τραγική εμπειρία κατά την διάρκεια της Μάχης της Κρήτης στο Ρέθυμνο τον Μάϊο του 1941, όπως αυτή εξιστορήθηκε σε εμάς από τον ίδιο, τον Μάϊο του 2016 (αυτή η ιστορία δεν έχει καταγραφεί ποτέ πιο πριν και ο κ. Βασίλης ήθελε να την μοιραστούμε).
Εισαγωγή
Το 2016 ο αδερφός μου Guy και η σύζυγος του Nicola, ο σύντροφος μου Ross Hall και εγώ, επισκεφτήκαμε το Ρέθυμνο της Κρήτης όπου ο αποθανόντας πατέρας μας Ian Bessell-Browne, πολέμησε στη Μάχη της Κρήτης το 1941. Οργανώσαμε μια τελετή στο Στρατιωτικό Μουσείο στο Χρωμοναστήρι Ρεθύμνου για να ευχαριστήσουμε τους Κρητικούς για την θέρμη και την καλοσύνη τους προς το Αυστραλιανό, Βρετανικό και Νεοζηλανδικό στρατιωτικό προσωπικό που είχε έρθει εκεί για να πολεμήσει ενάντια στην Γερμανική εισβολή. Ο Διευθυντής του Μουσείου, Αντισυνταγματάρχης κ. Εμμανουήλ Μιχελάκης, προσκάλεσε διάφορους ανθρώπους να παρευρεθούν στην τελετή. Ανάμεσα στους καλεσμένους ήταν και ο κ. Βασίλης Παπαδόπουλος. Μετά την τελετή προσκαλέσαμε μερικούς από αυτούς, συμπεριλαμβανομένου και του κ. Βασίλη για να γευματίσουμε και εκεί ήταν που μοιράστηκε την ιστορία του μέσω διερμηνέων. Μας είπε πως δεν είχε ποτέ αφηγηθεί την ιστορία του πρωτύτερα εκτός Κρήτης, και μου ζήτησε να του υποσχεθώ πως θα την δημοσιοποιήσω.
Η ιστορία
Ο κ. Βασίλης Παπαδόπουλος ήταν 7,5 χρονών το 1941. Το 2016 που τον συναντήσαμε, υπήρξε ένας από τους 5 επιζήσαντες των εκτελέσεων από τους Ναζί εκείνη την περίοδο και ζούσε ακόμη στο Ρέθυμνο κοντά στην τοποθεσία «Περιβόλια», όπου οι άμαχοι Κρητικοί εκτελέστηκαν από τους Ναζί. Αυτή ήταν η πρώτη εκτέλεση αμάχου πληθυσμού (γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι) κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έλαβε χώρα στις 23 και 24 Μαΐου του 1941. Φωτογραφικές αποδείξεις από την εν λόγω εκτέλεση στο Ρέθυμνο, δεν υπήρξαν, σε αντίθεση με μια πιο γνωστή εκτέλεση αμάχων που έλαβε χώρα κοντά στα Χανιά της Κρήτης λίγο καιρό αργότερα στις 02 Ιουνίου (Κοντομαρί Χανίων), είναι αυτή που έχει καταγραφεί στα επίσημα αρχεία. Ένας γερμανός φωτογράφος (Franz Peter Weixler), κράτησε κρυφά μερικές από τις φωτογραφίες της εκτέλεσης στα Χανιά και κάποιες από αυτές μπορούν να τις δει ο επισκέπτης, στο Στρατιωτικό Μουσείο Χρωμοναστηρίου στο Ρέθυμνο.
Μετά την γερμανική κατοχή, ο κ. Βασίλης για να επιβιώσει, συνήθιζε να πουλάει λαχανικά με μία άμαξα σερνόμενη από γαϊδούρι και το Χρωμοναστήρι (η τοποθεσία του Στρατιωτικού Μουσείου Ρεθύμνου το οποίο άνοιξε σε μία πανέμορφη ανακαινισμένη βίλα το 2010) ήταν ένα από τα πρώτα χωριά που εργάστηκε.
Τώρα ο ηλικιωμένος πλέον Βασίλης, δείχνοντάς μας αγάπη και στοργή, επαναλαμβάνει συνεχώς ότι είναι ζωντανός, όπως και οι άλλοι 4 επιζώντες της εκτέλεσης, εξαιτίας του Αυστραλιανού πυροβολικού. Εξακολουθεί μάλιστα να κάνει μνεία στον πατέρα μας, Ταγματάρχη Ian Bessell-Browne ως τον άνθρωπο που έδωσε την διαταγή για την εκτέλεση πυρών κατά των Γερμανών. Είμαστε μάλιστα βέβαιοι ότι τα αρχεία πράγματι το επιβεβαιώνουν αυτό. Ως διοικητής της 6ης Πυροβολαρχίας, η οποία βρισκόταν 700-800 μέτρα μακριά από την περιοχή της εκτέλεσης, πρέπει να ήταν πράγματι ο πατέρας μας πού έδωσε την διαταγή για την εκτέλεση πυρών προκειμένου να σώσει τους περίπου 40 αθώους άμαχους από την εκτέλεση.
Την 20η Μαΐου, αφού ο γερμανικός βομβαρδισμός είχε ξεκινήσει από νωρίς το πρωί, η οικογένεια του κ. Βασίλη έτρεξε για να σωθεί μακριά από το σπίτι και κρύφτηκε σε μια σπηλιά κάτω από μία γέφυρα – γονείς και παιδιά. Έβλεπαν τους γερμανούς αλεξιπτωτιστές να πέφτουν από τον ουρανό και ένας μάλιστα προσγειώθηκε αρκετά κοντά τους. Οι Αυστραλοί δεν βρίσκονταν εκεί κοντά τη στιγμή εκείνη μιας και τους εξέπληξε το σημείο προσγείωσης των αλεξιπτωτιστών. O κ. Βασίλης, είδε τον αλεξιπτωτιστή να καταναλώνει ένα ποτό το όποιο αρχικά θεώρησε πως επρόκειτο για κάποιου είδους ναρκωτική ουσία την οποία χρησιμοποιούσαν για να είναι ατρόμητοι στην μάχη. Ο Γερμανός, έκοψε το αλεξίπτωτο απελευθερώνοντας τον από το δέντρο και κατευθύνθηκε προς την οικογένεια που κρυβόταν στην σπηλιά. Τους πλησίασε, και σημαδεύοντας τους με το πολυβόλο τους ρώτησε αν κρύβονταν Άγγλοι στρατιώτες εκεί μέσα. Αφού έλεγξε ότι δεν υπήρχε κανείς πέραν της οικογένειας, έφυγε.
Οι Γερμανοί τις πρώτες ημέρες της μάχης, αιχμαλώτιζαν όσους έβρισκαν στην περιοχή και τους έκλειναν μέσα σε δύο μεγάλα σπίτια. Αυτοί ήταν γύρω στους 150 κάτοικους που τους προετοίμαζαν για εκτέλεση – κυρίως γυναίκες, ευπαθείς ομάδες και παιδιά. Τους είχαν κλείσει για δύο ημέρες προκειμένου να τους χρησιμοποιήσουν σαν αντίποινα επειδή είχαν μεγάλες απώλειες τις πρώτες ημέρες της μάχης. Στις 23 Μαΐου το πρωί, πήραν από το ένα σπίτι περίπου καμιά 30αριά άνδρες και αφού τους εκτέλεσαν ως αντίποινα, τους πέταξαν σε ένα πηγάδι. Ενώ η μάχη συνεχιζόταν, τη επόμενη ημέρα στις 24 Μαΐου πήραν πάλι καμιά 25αριά άνδρες και τους εκτέλεσαν εκεί που σήμερα είναι το ηρώων πεσόντων ενώ στο τέλος τους έβαλαν και φωτιά. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας (24 Μαΐου) συγκέντρωσαν περίπου 40 γυναικόπαιδα μαζί με άνδρες στο σημείο που σήμερα είναι το ηρώον πεσόντων (ανάμεσά τους και η οικογένεια του κ. Βασίλη). Όταν ξεκίνησαν από το σπίτι που τους είχαν αιχμαλωτίσει, άρχισαν να τους χτυπάνε αναγκάζοντας τους να κατευθυνθούν προς την θάλασσα. Ένα ηλικιωμένο άρρωστο ζευγάρι τους είπε ότι αδυνατούσε να προχωρήσει περαιτέρω και εκτελέστηκε επί τόπου. Αργά το απόγευμα ένας γερμανός μοτοσικλετιστής-διαβιβαστής έφτασε με γραπτή διαταγή από τον διοικητή τους, με σκοπό να εκτελέσουν τον συγκεντρωμένο άμαχο πληθυσμό. Οι Γερμανοί, οδήγησαν τα γυναικόπαιδα στη παραλία, προς την αμμουδιά. Ο πατέρας του κ. Βασίλη έσκαψε γρήγορα μία τρύπα στην άμμο και έβαλε μέσα τον Βασίλη με τον αδερφό του με ένα μικρό ανάχωμα άμμου γύρω τους για να τους προστατεύει από τα πυρά. Οι γονείς στάθηκαν μπροστά στην τρύπα ανάμεσα στα παιδιά και στα όπλα προκείμενου να τα προστατεύσουν, βάζοντας τους εαυτούς τους απευθείας μπροστά απ το εκτελεστικό απόσπασμα. Οι Γερμανοί άνοιξαν πυρ και πρόλαβαν να ρίξουν μια ριπή στην οποία τραυματίστηκε σοβαρά η μητέρα του κ. Βασίλη, ενώ τραυματίστηκαν θανάσιμα η θεία του και η γιαγιά του.
Στη συνέχεια, συνέβη μία έκρηξη στην περιοχή, από οβίδα πυροβόλου που βλήθηκε από το Αυστραλιανό πυροβολικό που βρισκόταν σε ένα λόφο ψηλότερα και παρατηρούσε τους Γερμανούς να εκτελούν αμάχους. Από την έκρηξη, οι Γερμανοί έφυγαν πανικόβλητοι αφήνοντας νεκρούς και πληγωμένους στο σημείο της εκτέλεσης.
Ο Βασίλης παρακολούθησε την μητέρα του να εκτελείται, την γιαγιά του και την θεία του. Ενώ ταυτόχρονα, σκοτώθηκαν άλλες δύο γυναίκες. Αρκετοί εκτελεσθέντες τραυματίστηκαν βαρειά, πληγωμένοι αλλά όχι νεκροί κι εκείνος ήταν ανήμπορος να τους πλησιάσει. Όλοι παρέμειναν έτσι όλο το βράδυ από φόβο μήπως οι Γερμανοί επιστρέψουν. Η μητέρα του φώναζε για βοήθεια και νερό εκείνος όμως δεν μπορούσε να πάει σε εκείνη να την βοηθήσει. Τελικά πλησίασε και φίλησε την μητέρα του για τελευταία φορά, ανήμπορος να την βοηθήσει. Οι νεκροί οι τραυματίες και οι διασωθέντες, παρέμειναν στην άμμο έτσι μέχρι την άλλη ήμερα το πρωί, όταν κάποιοι κατάφεραν να διαφύγουν με μεγάλη δυσκολία. Από εκείνη την ημέρα, ο κ. Βασίλης δεν ξαναείδε την μητέρα του, την θεία του και την γιαγιά του. Ο ίδιος, ο αδερφός του και ο πατέρας του σώθηκαν από θαύμα, χάρις στην επέμβαση του Αυστραλιανού πυροβολικού.
Σε μία άλλη περίσταση ο κ. Βασίλης, μας εκμυστηρεύτηκε, ότι οι Γερμανοί εκτέλεσαν δύο Αυστραλούς στρατιώτες. Σιγουρεύτηκαν μάλιστα ότι άνοιξαν τρύπες από σφαίρες στα κράνη τους για να το κάνουν να δείχνει ότι σκοτώθηκαν στον πόλεμο. Στις προηγούμενες εκτελέσεις αμάχων, οι Ναζί πετούσαν τα πτώματα των δολοφονηθέντων μέσα σε ένα πηγάδι και μόλις αυτό γέμισε τα έκαψαν.
Η οικογένεια του κ. Βασίλη έχασε και το σπίτι της όταν βομβαρδίστηκε. Εκείνος και ο αδερφός του έμειναν άστεγοι και ορφανοί. Στην συνέχεια, μετά τη μάχη της Κρήτης και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, συγγενικές οικογένειες βοήθησαν τον κ. Βασιλή και τον αδερφό του να ανακάμψουν.
Η κ. Βαγγελιώ Μαρούλη ήταν μια άλλη επιζήσασα, που σε ηλικία 9 ετών μαζί με τον αδερφό της σώθηκαν απ την εκτέλεση των αμάχων που προαναφέρθηκε και παρευρέθηκε στην τελετή μας. Άνηκε σε αυτούς που σώθηκαν από το Αυστραλιανό πυροβολικό και ορφάνεψε, όταν ο πατέρας της εκτελέστηκε από τους Ναζί. Η κ. Βαγγελιώ αναγκάστηκε να επιτελέσει τον ρόλο του γονιού στα μικρότερα αδέρφια της με την βοήθεια των χωρικών. Η κ. Μαρούλη δεν μας συνόδευσε στο γεύμα, λόγω της βεβαρημένης της υγείας.